किपु

किपु, खिपु
लिपिया प्रकार	अन्य
समयावधि	२६००इपू - १७गू शताब्दी (छुं वर्तमानय् नं प्रयोगय् दु)
क्षेत्र	मध्य एन्देज, उत्तर चिको लहना, पाराकास तजिलजि, वारी तजिलजि, आयमारा, इङ्का
भाषा	आयमारा, किचुआ, पुक्विना
स्वापू दूगु लिपि
भातृ लिपि	चिनिया गथं, वाम्पुम

कुस्को नगरया कासा कोन्चाय् दूगु म्युसियो माचुपिचुइ ब्वयातःगु किपु

किपु (वा खिपु) छगू प्रकारया सूचं स्वथेगु ज्याभः ख। थ्व ज्याभः सुका वा खिपः छ्यला दयेकि। थ्व ज्याभः ऐतिहासिक रुपं एन्दियन दक्षिण अमेरिकाया थीथी तजिलजिइ जूगु खनेदु।

किपु साधारण कथं कपाय् वा उनया का छ्येला दयेकिगु या। इङ्कातेसं किपुया प्रयोग सूचं मुंकेत,अभिलेख तयेत, कर निरिक्षण, मनूल्याया ल्याखँ मुंकेत, पात्रोया निंतिं, व सैन्य संगठनय् याःगु खनेदु। थ्व ज्याभःया सुकाय् थीथी ल्या व अन्य सूचंयात थीथी गथिं दयेका स्वथनी। थ्व ज्याभलय् स्वथंगु ल्याखँ आपालं १०गू ल्याया ल्याखँ व्यवस्थाय् आधारित दु। छता किपुय् छुं गथिं निसें कया द्वलंद्व गथिं तक लूगु दु। किपुया संरचनायात "स्ट्रिंग मप्स" लिसे तुलना यानातःगु दु। पुरातात्विक अवशेषं किपु चिनेत भिंकः चानाःतःगु बुट्टा दूगु बल्लाःगु सिंया आधार लुइकूगु दु । थन्याःगु आधार सिं वर्तमानया ईलय् म्हो मात्राय् जकः ल्यंगु दु।

किपु धका म्हसीकेछिंगु वस्तु पुरातात्विक दसुय् न्हापांगु सहस्राव्दी इसं निसें खनेदु। किपु जुइफूगु वस्तु धाःसा थ्व स्वया यक्व न्ह्यःया ईलय् नापं खनेदु। किपुं कालान्तरय् कुस्कोया राजतन्त्रय् १३-१५गू शताब्दी ईस्वी तकया प्रशासनय् महत्त्वपूर्ण भूमिका म्हितल। नापं लिपाय इङ्का साम्राज्यय् १४३८ निसें १५३३ तक किपुया छ्यला व्यापक जूगु खनेदु। थ्व कथं एन्देज पर्वः झ्वलय् बुयावःगु लहनाय् थ्व ज्याभः करिब ११०० निसें १५३२ तक प्रयोजनय् दूगु खनेदु। थ्व क्षेत्र स्पेनी साम्राज्यया अधीनय् जुइधुंकाः किपुयात युरोपियन लिपि व ल्याखँ प्रणालीं आपालं विस्थापित यात , अले अधिकांश किपुयात ख्रिस्ति धर्मीतेसं मूर्ति पूजा याइपिं अधर्मीतेगु ज्याभः धकाः थ्व परम्परा सिधेकेगु कुतः यात। छुं स्पेनिसतय्सं प्रशासनय् आवश्यकता कथं किपुयात दर्ता व्यवस्था अनुकूल यायेगु ज्या, व छुं पादरीपिंसं ख्रिस्ति धर्म फैलेयात थ्व ज्याभः छ्येलेगु कुतःयासां धार्मिक व सांस्कृतिक रुपय् एन्देजया तजिलजि दमन यायेगु स्पेनी निरंकुश व्यवस्थाय् थ्व पद्धति लोप जूवन । एन्देज पर्वःझ्वलय् आःतक नं छुं गांम्य् किपुयात सांस्कृतिक वस्तुया रुपय् संरक्षित यानातःगु दु। वर्तमानय् किपुया पाय्छि ल्याखँ अज्ञात दु, यक्व किपुतेत इङ्कातेगु समाधिइ मुंका छ्वःगु नं खनेदु। [1]

हलिंया थीथी तजिलजिं दक्षिण अमेरिकी क्विपु थें न्याःगु तर किपुनाप स्वापू मदूगु, सुकाया गथःतेत सूचं स्वथनेत छ्येलातःगु खनेदु। थन्याःगु प्रविधि प्राचीन चीन, सँदेय्, जापान, व पोलिनेसियाया तजिलजिइ खनेदु।

किपु स्पेनिश खँग्वः Quipuनं बुयावःगु खः । कुस्को क्वेशा (एन्देजया मूलबासीतेगु भासा) भासय् धाःसा थुकियात खिपु (Khipu) धाइ गुकिया बहुवचन खिपुकुना (khipukuna) खः। थ्व भासय् थ्व खँग्वःया अर्थ गथः ख। मेमेगु स्थानीय मूलबासी भासय् धाःसा थुकियात किपु हे धाइ।

नामाकरण

किपु धइगु एक क्वेश्वा खँग्वः खः। थ्व खँग्वःया अर्थ 'गथः'(नाम) वा 'गथः चिनेगु'(क्रिया) ख। किपु व खिपु धइगु छगू हे खँग्वःया थीथी उच्चारण खः । किपु स्पेनिस लिप्यंतरणय् आधारित परम्परागत खँग्वः खः धाःसा खिपु वर्तमान क्वेश्वा व आयमारा भासय् जूगु लिप्यन्तरण/उच्चारण हिउपा खः।

छ्यलाज्या

किपुकुमायाया किपा सफू एल प्रिमेर नुएभा कोरोनिकाय् । क्वसं देपाय् इङ्का ल्याखायेगु ज्याभः युपाना क्यनातःगु दु।

किपुय् स्वथनातःगु आपालं सूचं देसिमल व्यवस्थाय् दूगु ल्याखँ जूगु अनुसन्धानकर्तातय्गु धापु दु। दसुया निंतिं सुं छम्ह प्रशासकं गु प्रान्तय् मेगु स्वया म्हो उत्पादन जुल धकाः स्वयेत थ्व ज्याभः छ्यलि। पेरूय् स्पेनीतेगु कब्जा धुंकाया न्हापांगु इलय्, स्पेनिश अधिकारीतय्सं स्थानीय कर भुक्तानी वा वस्तु उत्पादन सम्बन्धी विवाद समाधान यायेत किपु छ्यलातल। किपुकुमाया (क्वचेवा भासय् khipu kamayuq "किपु विशेषज्ञ", बहुवचन:किपु कुमायाकुना khipu kamayuqkuna)तेत अदालतय् सःता इमिगु किपु लेखायात प्रमाणित दस्ताबेजया निंतिं मान्यता बियातःगु खनेदु।

छुं गथः, व गथःया मेमेगु गुण (दसु रङ्ग)तेसं ल्याखँ स्वया पाःगु सूचं ब्वयेत छ्यलातःगु जुसां आतक छु रङ्गं/गुणं छु खँ प्रतिनिधि याइ धाःगु खँ आतक थुइके मफुनि। सामान्यतया विज्ञतेगु धारणा दु कि किपु व्यवस्थाय् वर्णमालाया आखः वा समान सः चिं समाविष्ट मदु। तर, ग्यारि अर्तनया विचाः कथं किपुलि बाइनरी व्यवस्था छ्यला फोनोलोजिकल व लोगोग्राफिक सूचं स्वथनातःगु दु। वय्कःया विद्यार्थी म्यानी मेद्रानों जनगणना तथ्याङ्क स्वथनातःगु किपुया सूचं सीकेगु ज्या यानादिगु दु ।

ल्या व्यवस्था

मार्सिया एशर व रोबर्ट एशरं यक्व किपु अध्ययन याःसें थ्व खँ सीकादिल कि किपुइ दूगु अधिकांश सूचं ल्या आखः व ल्याखँ ख, अले थ्व ल्याखँत झिसं ब्वनेछिं। सकल गथःया पुचःतेत छगू-छगू ल्या प्रतिनिधित्व याकेत दयेकातःगु व सकल किपुइ स्वथि गथः दु : सरल ओभरह्यान्द गथः; "ताःहाः गथः", गुकिलि छथी ओभरह्यान्द गथः व छग्वः वा अप्व हिला दै, व फिगर एत गथः। एशरया व्यवस्थाय् फिगर एत गथलय् छग्वः हिला दःसा उकियात "EE" धकाः धयातःगु दु। EEया अर्थ इभोल्यूसनरी एदिकेत (evolutionary eddicate) खः । छगू ल्या १० आधारय् गथःया झ्वलं प्रतिनिधित्व याइ ।